Aktivnosti ambasadora Srbije u Podgorici Nebojše Rodića, posebno njegovi učestali susreti sa crnogorskim zvaničnicima, prije bi se mogli nazvati intenzivnim „hodom kroz institucije“ nego “živom diplomatskom aktivnošću”. Nekadašnji šef Bezbednosno informativne agencije (BIA) Srbije, ambasador Rodić, ove je nedjelje posjetio potpredsjednika Vlade Crne Gore za vanjske i evropske poslove Filipa Ivanovića, sa kojim je, baš kao i koji dan ranije sa predsjednikom Skupštine, četničkim vojvodom Andrijom Mandićem, razgovarao o “dobrosusjedskim odnosima, koji su dodatno osnaženi zajedničkim evropskim ciljevima i regionalnom saradnjom.”

Razgovarala: Tamara Nikčević

Zemlja čiji je Rodić ambasador veoma je zainteresovana za regionalnu saradnju, što, pored Crne Gore i Bosne i Hercegovine, dobro zna i Republika Kosovo; naročito nakon septembra prošle godine, kada se branila i odbranila u Banjskoj.

Tokom razgovora sa vicepremijerom Ivanovićem, ambasador Rodić je ponovio ono što je već rekao predsjedniku crnogorskog parlamenta, vojvodi Andriji Mandiću: predstavio im je “plan Srbije u pet tačaka, usmjeren ka unaprjeđenju životnih uslova srpske zajednice” na Kosovu.

Za razliku od Srbije, Crna Gora je Republiku Kosovo priznala još 2008. godine i nema nikakav interes da se miješa u aktuelni dijalog dvije susjedne države, kaže za Slobodnu Bosnu predsjednik Crnogorskog Helsinškog odbora sa ljudska prava Miodrag Vlahović. Nekadašnji crnogorski ambasador u Vašingtonu i pri Svetoj Stolici podsjeća da se ambasador Rodić u Crnoj Gori bavi i diplomatskim i nediplomatskim aktivnostima, te da ovo nije prvi put da su crnogorski zvaničnici izrazili brigu za prava srpske nacionalne manjine i za prava nacionalnih manjina na Kosovu.

„Od početka pregovora dvije strane o budućem statusu Kosova, koji su počeli u Beču, Crna Gora je imali principijelan stav: podržavamo mirno i demokratsko rješenje, koje će, uz najveću saglasnost obje strane, poseban akcenat staviti na zaštitu prava nacionalnih manjina. Istovremeno, jasno je stavljeno do znanja da to nije crnogorski problem i da pregovore dvije države Crna Gora posmatra sa pozicije dobrog susjeda, zainteresovanog za mir na svojim granicama i u regionu“, kaže Vlahović za Slobodnu Bosnu.  

SB: Zašto se sada Crna Gora uvlači u problem koji nije njen?

VLAHOVIĆ: Dugoročni interes zvaničnog Beograda je da se Crna Gora predstavi kao ključni saveznik Srbije, države čije je politika krajnje problematična i opterećena velikodržavnim, nacionalističkim idejama u odnosu na region. Nažalost, intenzivna aktivnost Beograda o kojoj govorim nailazi na odobravanje u aktualnoj crnogorskoj političkoj većini – kako u Vladi, tako i u Skupštini.

Ambasador Rodić, koji je bio i šef Bezbednosnoinformativne agencije (BIA) Srbije, ima veoma zapaženu ulogu u tom smislu.

SB: I ambasador Srbije u BiH takođe je nekadašnji šef Službe. Šta Beograd ovim poručuje Podgorici i Sarajevu?

VLAHOVIĆ: Podsjeća me na priču „Skriveno pismo“ Edgara Alana Poa: ako želite da ga sakrijete, pismo ostavite na najvidljivije mjesto. To je poruka Beograda, kojem je bezbjednosno-informativni dio diplomatske aktivnosti očito bio prioritet u odabiru kandidata za ambasadore u Podgorici i u Sarajevu.

SB: Polazi li Srbiji za rukom da Crnu Goru predstavi kao svog ključnog saveznika u odnosu prema regionu?

VLAHOVIĆ: Nije riječ samo o regionu. Crnogorski prijatelji iz inostranstva, brojne zapadne diplomate, političari, komentatori i analitičari odavno su prepoznali degradiranu i ugroženu poziciju Crne Gore u odnosu na vlastite interese i u odnosu na Srbiju. Crna Gora je izgubila značajni dio svoje faktičke nezavisnosti, svojih kapaciteta da samostalno kreira vanjsku politiku. Sve vlade nakon 30. avgusta 2020. godine karakteriše opšta dezorijentacija, kao i formalistički odnos prema nacionalnim, tj. državnim vanjskopolitičkim ciljevima. Te su vlade bitno narušile naše odnose sa Hrvatskom i sa Bosnom i Hercegovinom. Sa tih smo adresa imali nekoliko protestnih nota, tri crnogorska zvaničnika su proglašeni za nepoželjne osobe u Hrvatskoj. Tu je i krajnje dubiozni odnos prema Kosovu, kao i različite faze u komunikaciji sa Albanijom.

SB: U kojoj mjeri je zaista promijenjen odnos Crne Gore prema Kosovu? Nedavno je u Podgorici održan panel na kojem je jedan od učesnika trebalo da bude premijer Kosova Albin Kurti. Ipak, kosovski premijer nije došao u Podgoricu. Znate li zašto?

VLAHOVIĆ: Koliko znam, premijer Kurti je očekivao da će se, tokom boravka u Crnoj Gori, sresti sa premijerom Milojkom Spajićem i predsjednikom Jakovom Milatovićem. Međutim, iz kabineta dva crnogorska zvaničnika nije stigao nikakav odgovor, što pokazuje suštinu i sadržinu politike crnogorske vlasti. Ukoliko predsjednik Milatović i premijer Spajić ne žele da se vide sa premijerom Kutijem, to znači ne samo da se plaše svog biračkog tijela, nego i da vode politiku koja je formalno dobrosusjedska i euroatlantska, ali u svakodnevnoj komunikaciji i u praktičnim stvarima slijedi politiku Beograda. Mada je, da ne zaboravimo, još od obnove državne nezavisnosti 2006. godine, odnos Srbije prema Crnoj Gori standardno - neregularan i nekorektan.

SB: U kojem smislu?

VLAHOVIĆ: U smislu kontinuirane želje Srbije da dominira nad Crnom Gorom. Kao ministar vanjskih poslova Crne Gore, tog juna 2006. godine, primio sam poruku zvaničnog Beograda i odmah je prenio tadašnjem crnogorskom rukovodstvu, uz komentar da način na koji je Srbija priznala Crnu Goru nije regularan. Naime, moj srpski kolega Vuk Drašković obavijestio me je da je „Vlada Republike Srbije primila k znanju odluku Narodne skupštine Republike Srbije, kojom su konstatovani rezultati referenduma o nezavisnosti u Crnoj Gori”. Dakle, oni su primili k znanju konstataciju Narodne skupštine Republike Srbije o rezultatima crnogorskog referenduma! Rečeno mi je da odgovorim istom mjerom, pa sam svom kolegi Draškoviću uzvratio: Crna Gora je, rekao sam, primila k znanju njihov dopis. Tadašnji predsjednik Crne Gore me je kasnije „popravio“, izrazivši veliko zadovoljstvo što je Srbija priznala našu zemlju. A nije. Beograd ne vjeruje u crnogorsku nezavisnost. Ali, znate li kada je Srbija možda prvi put pomislila da je Crne Gora ipak nezavisna?

SB: Kada?

VLAHOVIĆ: Kada smo, zajedno sa Sjevernom Makedonijom, priznali nezavisnost Kosova. Time smo pokazali da nismo samo nezavisni “erga omnes”, nego i prema Srbiji.

Srpska politika nije odustala od stalnih napora da se degradira, dezavuiše, ugrozi i na duge staze eliminiše crnogorska nezavisnost. Ili da se ona svede na praznu čauru.

SB: Zar Srbija sličnu politiku ne vodi i prema BiH?

VLAHOVIĆ: Najveći zapadnobalkanski problem nije odnos Republike Srbije i Republike Kosovo, nego - Bosna i Hercegovina. Uz izvinjenje zbog izvjesnih simplifikacija, mislim da je Dejtonski sporazum odavno preživjeli, zastarjeli i nefunkcionalni ustavno-pravni i politički okvir. Taj sporazum je bio važan u kontekstu zaustavljanja rata, pravljenja privremenog aranžmana koji će eliminisati mogućnost obnavljanja sukoba i koji će, uz garancije Srbije i Hrvatske, isključiti pokušaje ostvarivanja supremacije ili nadmoći jedne od tri etničke zajednice u Bosni i Hercegovini nad ostatkom BiH. Međutim, to je odavno završeno i danas je Dejtonski sporazum brana daljem demokratskom, građanskom, evropskom razvoju Bosne i Hercegovine. Usljed inercije i bezidejnosti Zapada, zbog serije privremenih i palijativnih solucija, dobre i pozitivne prakse iz regiona nijesu prenijete na BiH. Umjesto toga, imamo suprotan proces: BiH je danas disfunkcionalna zajednica, država opterećena nelogičnostima, principima koji apsolutizuju etničku, odnosno religijsku pripadnost u organizovanju društva. Upravo se ti problemi prenose na region. To potvrđuju i događaji u Crnoj Gori.

SB: Govorite o „bosnizaciji“ Crne Gore?

VLAHOVIĆ: Govorim o jasnoj namjeri tzv. etničke “federalizacije” zemlje, što je veoma benigni termin za veoma ružne procese koje promovišu ekstremni nacional-šovinisti srpske provenijencije. Upravo je to primjer prelivanja ključnog problema u Bosni i Hercegovini na okolne zemlje.

Kada je riječ o BiH, odnos međunarodne zajednice prema Banjaluci je nekorektan, zato što Miloradu Dodiku i političkim strukturama koje on reprezentuje dozvoljava da vrše permanentnu destrukciju i destabilizaciju Bosne i Hercegovine. Nažalost, Dodik u tome ima svoje partnere iz drugih etničkih i religijskih zajednica, pa tako dolazimo do čuvenog problema Željka Komšića: problem je, zamislite, to što hrvatskog predstavnika u trojnom Predsjedništvu, saglasno Dejtonskom sporazumu, nisu izglasali samo Hrvati, nego i Bošnjaci. U postojećem ustrojstvu BiH to postaje svojevrsna šifra, najveći problem. Što je apsurdno. I duboko nedemokratski i anti-evropski.

SB: Kada govorite o odnosu politike Srbije prema susjedima, zar Crna Gora nije u boljoj poziciji u odnosu na BiH, prema kojoj dvije susjedne države imaju slične teritorijalne pretenzije? Naravno, govorim o Beogradu i Zagrebu.

VLAHOVIĆ: Bojim se da su ova poredenja krajnje osjetljiva.

SB: Što je osjetljivo?

VLAHOVIĆ: Srbija ima pretenzije prema BiH u dijelu koji se zove RS. Naravno, i u Hrvatskoj postoje politički i ostali krugovi koji imaju svoje pretenzije.

SB: Koji tačno krugovi? Pored predsjednika Stipe Mesića i bivše premijerke Jadranke Kosor, znate li još nekog hrvatskog predsjednika ili premijera koji je, kada je riječ o BiH, vodio istinski drugačiju politiku od one koju su na salveti u Karađorđevu nacrtali predsjednici Franjo Tuđman i Slobodan Milošević?

VLAHOVIĆ: Diplomatski pokušavam da kažem, a da ne izgovorim: saglasan sam da postoje obrasci u komunikaciji, u ponašanju zvaničnog Zagreba, koji u mnogim detaljima podsjećaju na ono što u kontinuitetu zvanični Beograd čini prema BiH. Naravno, prefiksi su različiti, ali je suština u konačnici ista: jednako su pogubni za BiH i zato što je problematizuju kao zajedničku državu ravnopravnih građana koji u njoj žive. Naravno, danas su najveći branitelji Dejtonskog sporazuma upravo oni koji su na početku mirovnog procesa bili najveći protivnici tog dokumenta. Oni kojima su bliski srpski i hrvatskih nacionalistički programi, tada su bili veoma nezadovoljni; sada im Dejtonski sporazum služi kao brana suštinskim promjenama.

Kada govorimo o odnosu Srbije prema BiH, važno je podsjetiti da velikosrpski nacionalni projekt može postojati i bez BiH, ali ne može bez Crne Gore.

SB: Zašto?

VLAHOVIĆ: Zato što je Crna Gora paradigma, suština, rezon velikosrpskog projekta. Nije riječ samo o izlazu na more, nego o problemima istorije, kulture, identiteta…

SB: Dobro, o kakvim konkretno problemima?

VLAHOVIĆ: Srbija ima ozbiljan problem sa svojom istorijom u smislu ogromne rupe ukoliko se utvrdi da Crnogorci nisu Srbi i ukoliko nisu tek nekakav rukavac srpske istorije. Ako Crnogorci nisu Srbi, onda Srbiji nedostaje gotovo četiri vijeka istorije. Prvi srpski ustanak iz 1804. godine je, dakle, prvi ustanak Srbije protiv Otomanske imperije. Što se događalo prije 1804. godine? Gdje je Srbija? Hoću da kažem da ogroman i značajan pasaž svoje istorije Srbija ne može da opravda; ne može da nađe sopstveni korijen i rezon - ako on nije crnogorski. Upravo zato je kompletna srpska istorijska nauka duže od vijek i po usmjerena na to da srbizuje ili posrbi Crnu Goru i Crnogorce. Bez Crne Gore, na duhovnom i kulturnom planu, Srbija ostaje bez četiri vijeka istorije; na političko-bezbjednosno-interesnom - bez izlaza na more. Pored toga, baš kao i sa Albancima, Srbija ponavlja istorijske greške: Crnu Goru ne doživljava kao partnera, nego kao teritoriju i kao izlaz na more; Crnogorce kao ljude sa kojima ne treba sarađivati, nego im naređivati.

Bez Crne Gore nema velikosrpskog hegemonističkog programa, nema velike Srbije, nema „srpskog  sveta“. Ostalo može da se trpi, da se gurne u epiku, u marševe na Drinu, u žalopojke i mitove o izgubljenim teritorijama.

SB: Da, ali otkuda toliko pristalica velikosrpskog projekta u Crnoj Gori?

VLAHOVIĆ: Velikosrpski nacionalisti najviše saveznika zaista imaju u Crnoj Gori. Zašto? Istorija se i gradi i pravi… Poslije 1918. godine, Crna Gora je imala nukleus koji su činili saveznici velikosrpske ideje. Kako je crnogorski otpor brutalno umoren, kako se Srbija surovo obračunala sa svima koji su 1919. ustali protiv okupacije, tako su falsifikovana crnogorska znamenja, istorija, crkva, kultura … Broj poslušnih pristaša je rastao. Otpor je ugušen tek 1929. godine (deset godina poslije Božićnog ustanka!) ali su strah i posljedice ostali. To se nasljeđuje, ugravira u svijest; o tome se ne razgovara, ne uči u školama … Postaje (ne)kulturno nasljeđe.

SB: Je li taj strah razlog izostanka ozbiljnijeg i organizovanog političkog otpora novoj okupaciji Crne Gore?

VLAHOVIĆ: U novom istorijskom kontekstu, koji je krajnje neugodan i opasan po Crnu Goru, uočljivo je, na moju veliu žalost, da nema novih ideja, nema rekonceptualizacije crnogorske politike u postojećim uslovima. Umjesto toga, krećemo se utabanim stazama, za koje mislimo da su mnogo trajnije i važnije nego što zapravo jesu. Pored toga, u autodefiniciji onoga što je danas politička, kulturološka, intelektualna opozicija ovom i ovakvom poretku stvari u Crnoj Gori, imate, recimo, političare koji sebe i svoje pratije još uvijek nazivaju - suverenističkim. Taj izraz je postao besmislen, ili bar marginalan, još 22. maja 2006. godine - dan poslije referenduma o obnovi državne nezavisnosti. Kada prosječnom evropskom diplomati ili prosječnom Evropljaninu kažete da ste suverenista, vi mu zapravo kažete da ste slični Orbanu, Ficu, gospođi Lepen, Salviniju pa i, u značajnoj mjeri, gospođi Meloni. Dio opozicije ni to ne razumije. Nemaju novi politički program. Treće, na ravni političke taktike, ideja koju sam i ja u nekoliko navrata pokušao da promovišem nikada nije prihvaćena.

SB: Vlada u sjenci?

VLAHOVIĆ: Tako je. To je bilo važno ne samo zato da bismo pokazali da u Crnoj Gori imate ljudi od pameti i znanja, sposobne da se samoorganiziraju i da predlože alternativne politike onome što je postala vladajuća politika u Crnoj Gori, nego i da bi se zadržao nukleus demokratskog i građanskog, ali i međureligijskog i međuetničkog razumojevanja i zajedništva kojim se Crna Gora s pravom dičila. Umjeto toga, danas je gro albanskih stranaka dio postojeće većine u parlamentu. Njima se, zajedno sa ekstremno srpskim šovinističkim partijama, nedavno pridružila i Bošnjačka stranka.

Takođe, slika inertnosti o kojoj govorimo je i to što opozicija, tokom posljednje četiri godine, nije puno učinila na promociji Crne Gore na međunarodnom planu, iako je bilo i prilike i mogućnosti.

SB: Koliko su konfuziji na Zapadnom Balkanu doprinijeli „naši zapadni partneri“?

”SAD podržavaju Vučića, uprkos njegovim proruskim stavovima; protive se Kurtiju uprkos njegovim prozapadnim stavovima. U Bosni i Hercegovini se protive Vučićevim opunomoćnicima, čijim su kolegama u Crnoj Gori pomogli svrgavanja pro-NATO vlada. State Department je izgubio kompas“, piše Danijel Server. Je li tako?

VLAHOVIĆ: Jeste. Naivno je pretpostavljati da Zapad nema punu informaciju o onome što se dešava u našim zemljama. Međutim, to je jedan nivo problema; drugi je - postoji li spremnost i interes da se na njih reaguje. Brisel i Vašington odavno nemaju usaglašenu, konzistentnu i sinhronizovanu politiku prema Zapadnom Balkanu. A posjećam da je rat u Bosni i Hercegovini završen u onom trenutku kada je konačno došlo do sinhronizovanja dvije politike, do njihove temeljne saglasnosti i u kontekstu razumijevanja situacije i u kontekstu reagovanja na nju.

Kada je riječ o američkoj politici, gledali smo svojevrsni nastavak politike Trampove administracije, i to u izvedbi dijela administracije predsjednika Bajdena. Saglasan sam sa interpretacijama da se Bijela kuća i vrh State Departmenta ne bave direktno Zapadnim Balkanom i da je to prepušteno Departmanu za evroazijske poslove. Zato glavnu riječ u našem regionu vodi ambasador Christopher Hill i ekipa aktualnih američkih ambasadora. Uz izvinjenje ambasadoru Murphyju, čiju aktuvnost u BiH možda ne pratim toliko detaljno, iz te “ekipe” do jedne mjere mogu da izdvojim ambasadora Hovenijera u Prištini. Ostali manje-više slijede logiku, narativ i modus operandi ambasadora Hila u Beogradu, koji Srbiju tetira na način koji je opisao moj prijatelj Daniel Server, ali i drugi evropski i američki analitičari.

SB: Na koji način?

VLAHOVIĆ: Ambasador Hil toleriše velikosrpski nacionalizam i promoviše iskrivljenu, lažnu sliku o aktuelnom režimu u Beogradu i o Vučićevoj Srbiji. Jedno od objašnjenja takvog  odnosa je činjenica da Srbija Zapadu isporučuje oružje i municiju koji završavaju u Ukrajini. Druga je kompleksna, čudnovata i teška priča o litijumu. Oboje je loše i za region i za samu Srbiju. Cijeli Zapadni Balkan plaća veliku cijenu takvog odnosa Zapada prema prema Srbiji i Vučiću.

Primjer te politike je pokušaj utjerivanja regiona u tzv. Otvoreni Balkan. Pored toga što nam je oduzela dragocjeno vrijeme, ova američka inicijativa nije samo rušila evropsku ideju u regionu, nego je bila direktno suprotstavljena projekcijama, fondovima, organizaciji i rezonu Berlinskog procesa. Na tu antievropsku ideju stizale su samo sporadične reakcije EU, uglavnom Berlina. Kasnije je postalo jasno da je najbolji proizvod Otvorenog Balkana bio od srpske države sponzorisani teeoristički napad na Kosovu.

SB: Banjska?

VLAHOVIĆ: Tako je. Neregulisane situacije tzv. potpune otvorenosti, nepostojanje granica za ilegalne poslove otvorili su put terorizmu u Banjskoj, što je, ponavaljam, najbolji dokaz besmislenosti ideje Otvorenog Balkana. Koji je, pritom, ignorisao i CEFTA sporazum i brojne regionalne inicijative.

Beograd nije pozvan na odgovornost zbog Banjske, iako je javna tajna ko je mogao da organizuje, pripremi i odobri takvu operaciju.

Kao nekadašnji ambasador Crne Gore u Vašingtonu, mislim da je u SAD posljednjih godina prevladao stav koji de facto znači usporavanje, otežavanje, čak i onemogućavanje evropskih integracija država Zapadnog Balkana. Ne govorim o proklamovanoj politici, nego o posljedicama.

SB: Mogu li tu politiku promijeniti izbori u SAD?

VLAHOVIĆ: Jasno je da bi pobjeda Donalda Trampa dovela do mučne i u mnogim aspektima veoma opasne situacije za svijet, za Evropu, za Zapadni Balkan. Ne čudi to što Trampovu pobjedu priželjkuju svi ranije pomenuti “suverenisti“ u regionu i u Evropi. Uključujući Milorada Dodika u BiH i Milojka Spajića u Crnoj Gori. Jer to je ista politika: iako nema isto ime i prezime i isti kontekst, riječ je o istom svjetonazoru krajnje desnih, populističkih autokrata i šarlatana, nezainteresovanih za integracije.

Pobjeda Kamale Harris, pak, koju priželjkujemo i kojoj se nadamo, mogla bi da predstavlja osnovicu za promjenu. Ona nije garancija promjene odnose prema regionu, ali bez njene pobjede se nemamo što nadati pozitivnim pomacima na Zapadnom Balkanu. Za to će biti potreban veliki napor i sa naše strane. Postojeće obrasci ponašanja - i briselski i vašingtonski - ne daju rezultate. I to moramo jasno da kažemo. Neophodno je bolje razumijevanje i saradnja između onih koji perspektivu naših zemalja vide u EU, koji hoće da budemo saveznici u NATO, koji nisu nacionalisti i nacional-šovinisti, koji ne žele segmentirana društva, rašivena po etnonacionalističkim i etnoreligijskim šavovima, već funkcionalne, građanske i demokratske zajednice, koje će biti povezane i međusobno se podržavati. Mislim da bi nova demokratska administracija u Vašingtonu bolje čula tu vrstu zajedničke poruke sa Balkana. Ništa ne postižemo ako smo razjedinjeni, raštrkani, razbijani i bez svijesti o tome da je ovo zajednička borba.