Izraelski historičar, kod nas poznat kao predsjednik nezavisne komisije za istraživanje stradanja svih naroda u srebreničkoj regiji u periodu 1992. do 1995. koju je formirala i finansirala Vlada Republike Srpske, Gideon Greif dao je povodom 29. godišnjice obilježavanja genocida u Srebrenici, intervju za beogradski Tanjug u kome je istakao da bez uvažavanja nalaza “nezavisne međunarodne istražne komisije“, koju je on vodio, i “bez uzimanja u obzir žrtava svih etničkih zajednica uključenih u BiH i svih okolnosti koje su dovele do rata i ratnih zločina i bez internacionalizacije ovog sveobuhvatnog pristupa potrebnog za pravdu u istorijskom i vojnom kontekstu i bez razlikovanja težine zločina počinjenih na svim stranama“, nije moguće ići ka “međusobnom pomirenju i stvaranju istinskog mira“. Nije propustio da kaže kako “različite strane u regionu, posebno hrvatske i bošnjačkih muslimana, nisu spremne da priznaju zločine (…) koje su počinili“.

Piše: Dženana Karup Druško

Naglašavajući profesionalnost i objektivnost komisije (Vlade Republike Srpske) koju je on vodio, ponovio je da “u ratovima ima zločina na svim stranama“ objašnjavajući i da “bez uzimanja u obzir istorijske istine (…) različite zemlje neće implementirati Rezoluciju UN-a“ o genocidu u Srebrenici koga prema Greifovom izvještaju i nije bilo. U RS je ovaj izvještaj ocijenjen kao “najznačajniji dokument za srpski narod“ jer je utvrdio “činjenice“ o dešavanjima u Srebrenici. Za Greifov izvještaj su u Narodnoj skupštini RS-a u aprilu ove godine glasale sve srpske stranke čime je taj izvještaj postao i legalan i legitiman. Što je bio i cilj formiranja ove komisije – institucionalizirati narative o prošlosti kojima se negiraju presude dva međunarodna suda Ujedinjenih nacija.

Kolektivno sjećanje

Uz to, Griefov izvještaj, kao i njegovi javni istupi, važan su doprinos za kolektivno i individualno sjećanje koje političkim elitama s obje strane Drine pomaže u nastavku provođenja ideologije u čijoj osnovi je važan faktor kolektivni identitet (svi Srbi u jednoj državi) za čije formiranje veliku ulogu ima upravo kolektivno sjećanje. Na kraju, nije li nalaz “međunarodne komisije“, kojoj kredibilitet daje upravo izraelski historičar Grief, stručnjak za Holokaust, potvrda brojnih istraživanja historičara Srbije i Republike Srpske čiji zaključci su identični Griefovim: u Srebrenici nije bio genocid, značajno je manje ubijenih od broja koji prezentiraju Bošnjaci, taj zločin je bio odgovor na zločine nad Srbima…?

Osim što su Griefova podmetanja opasna, jer su institucionalizovana s obzirom da je “međunarodnu komisiju“ formirala Vlada RS, a izvještaj usvojila Narodna skupština RS, zabrinjava što njegove poruke u mnogome podsjećaju na brojne eksperte koji su nakon potpisivanja Dejtonskog sporazuma u BiH radili na pomirenju građenom na normama i premisama tranzicijske pravde koje su uključivale i sljedeće: sve strane su činile zločine, žrtava je bilo na svim stranama, sve žrtve su iste…, a okolnostima nećemo jer se o tome ne možemo složiti pa će nam propasti proces pomirenja. Kasnije će se pokazati da je to bio uvod za ozbiljnije negiranje međunarodnih presuda i historijski revizionizam.

Pojedinci koji su pozivali na presude Haškog tribunala ućutkivani su argumentima kako nema potrebe razgovarati o detaljima koji su presuđeni, kako je to sudska istina, a istinu, je li, ne može pisati sud nego historičari. Slijedom toga pojavili su se narativi o 3-4 istine (bošnjačka, hrvatska, srpska i ona međunarodne zajednice) često ponavljani na seminarima i konferencijama o pomirenju na kojima se, u pravilu, izbjegavalo govoriti o haškim presudama, koje su raznorazni svjetski i regionalni “eksperti“ svodili na presude “samo“ pojedincima, dok su više puta pokretane inicijative za formiranje kojekakvih komisija za pomirenje, koje bi pisale svoje istine, naravno isključujući činjenice utvrđene u haškim presudama jer se s tim neće složiti “svi“ (čitaj Hrvati i Srbi koji su negirali haške presude).

Ta politika (upakovana u tranzicijsku pravdu), koju su provodili pojedinci s površnim poznavanjem i sukoba i okolnosti počinjenih ratnih zločina u BiH, ali i primjera na koje su se pozivali, najčešće je to bila Njemačka, dok su potpuno ignorirali presude sudova u Haagu, dala je rezultate: o haškim presudama se u regionu jako malo i sve manje govorilo, uz brojne kritike da je to politički sud, da je sudio samo “jednu stranu“, da je upravo Haški tribunal kriv što su njihove presude uglavnom nepoznate u regionu, pri čemu se, recimo, govoriti o opsadi Sarajeva podrazumijevalo da se mora reći i da su u opkoljenom gradu počinjeni zločini nad Srbima, slično kao što se genocid u Srebrenici danas pokušava opravdati zločinima nad Srbima u Podrinju gdje su, ironije li, počinjeni najveći i najstrašniji zločini nad Bošnjacima, a u njima su zajedno s vojskom i policijom Republike Srpske učestvovale vojska i policija Srbije uz arkanovce, šešeljevce, škorpione, crvene beretke, rezerviste, dobrovoljce… Istovremeno institucionalni revizionizam jačao je i u Beogradu i u Banja Luci, stvarajući narative koji su postajali kolektivno sjećanje, dok su historičari pisali historiju u kojoj dominiraju upravo ti narativi a ne historijske činjenice, pogotovo ne one utvrđene u međunarodnim presudama.

Historijska istina

Rasprave o historijskoj istini godinama vode i sami historičari, pri čemu i ugledni međunarodni stručnjaci za historiju historiografije kao što je Georg G. Iggeres priznaju da historičari pišu priče pri čemu su podložni “političkim predrasudama“, ograničenom korištenju izvora, usredsređivanju na središta političke moći, kao i “na konstrukciju pripovijesti u kojima se moćni pojavljuju kao glavne pokretačke sile historije, te u oslanjanju na dokumente koje su pisali oni što posjeduju moć“. Rijetki su oni koji kao Latinka Perović ruše stereotipnost historijskih radova i uvode “novi tip historijskog djela“ koji “objedinjuje izdavanje dokumenata i istraživanje“, kako u predgovoru njene knjige “Ruske ideje i srpske replike“, piše Andrej Leonidovič Šemjakin, primjećujući i da to “nažalost nije primijetila srpska humanistička nauka, koja općenito suviše malo pažnje poklanja historiji historiografije“.

Po Harmenu van der Wiltu, profesoru međunarodnog krivičnog prava Univerziteta u Amsterdamu (Nizozemska), pravo i historija neumitno su povezani, a međunarodna krivična suđenja mogu dati trajne makro istine koje će izdržati test analize u slučajevima kad se ti sudovi oslanjaju na dokumente. On smatra da međunarodni krivični sudovi, s obzirom na djela koja utvrđuju (zločini protiv čovječnosti, genocid, UZP) ne mogu izbjeći širi historijski kontekst pri čemu strane u postupku prolaze proces u kome sud utvrđuje objektivnu istinu, dok su historičari otvoreniji prema drugačijoj istini i “mogu čak ponekad i da je prilagode“.

Thijs B. Bouwknegt, historičar i istraživač nizozemskog Instituta za rat, holokaust i genocid, kao i docent studija o genocidu na Univerzitetu u Amsterdamu, priznaje da je MKSJ drugačiji od sudova za Ruandu i Siera Leone i da je on “dokumentarni sud“, i da “procesuira veliku količinu dokumentarnih dokaza“. Govoreći o sličnostima i razlikama između sudija i historičara Bouwknegt navodi da sudije moraju procjenjivati o historijskim činjenicama i donijeti zaključak van razumne sumnje, a “to je jako, jako visoki prag, povjesničari se, pak, bave ocjenjivanjem vjerojatnosti, možemo čak i špekulirati“. On navodi i da su “sudije ograničeni svojim mandatima, mogu se baviti samo ratnim zločinima, zločinima protiv čovječnosti i genocidom u određenom mjestu i vremenu“, dok “historičari nisu tako ograničeni“, te daje primjer: “Moj institut NIOD napisao je veliki izvještaj o Srebrenici koji počinje u 13 stoljeću.“

Upravo izvještaj NIOD-a koji Bouwknegt spominje kao primjer slobode historičara žestoko su napala udruženja žrtava u BiH navodeći da je “izvještaj NIOD-a koristila Srbija (tada SRJ) pred Međunarodnim sudom pravde (MSP) u Hagu po tužbi Bosne i Hercegovine. Izvještaj je korišten od strane komisije vlade RS u negaciji genocida u Srebrenici, a izvještaj su u svojim odbranama koristili zločinci Karadžić, Mladić, Tolimir, Brđanin i drugi. Ovaj izvještaj NIOD-a je za ratnog zločinca Vojislava Šešelja najbolji i najkvalitetniji izvještaj ikad sačinjen.“ 

Kolektivna krivica

Na pitanje mogu li i trebaju li međunarodni tribunali pisati povijest, Bouwknegt priznaje da “ako ništa drugo tribunali smanjuju količinu nedopustivih laži o prošlosti“, pri čemu nema dilema da je povijesna činjenica da je sud utvrdio postojanje genocida. Dakle, nema tog historičara koji svojim “istraživanjem“ može poništiti povijesne činjenice utvrđene u međunarodnim sudovima bez obzira koliko Dodikovi i Vučićevi historičari pokušavali, a na nekim fakultetima u Beogradu čak bila zabranjena riječ genocid, čak i u radovima koji se bave ozbiljnim istraživanjem naslijeđa MKSJ.

Christian Axboe Nielsen s Institut za povijest i regionalne studije, Sveučilište u Aarhusu u Danskoj, govoreći na međunarodnom znanstvenom skupu “Zločin, zaborav i oprost”, koji je u Zagrebu 2009. organizirao Fakultet političkih znanosti, rekao je: “Kada je riječ o povijesti i Haškom tribunalu, svakako treba spomenuti da je Haško tužiteljstvo od kraja devedesetih imalo svoju ekipu analitičara, od kojih je dosta njih (uključujući autora ovog članka) doktoriralo s radovima o jugoslavenskoj povijesti. Ovaj je tim za istraživanje rukovodstava (Leadership Research Team) republika i političkih entiteta bivše Jugoslavije imao ulogu povjesničara-analitičara Ureda za specijalna istraživanja Ministarstva pravosuđa SAD-a (Office of Special Investigations of the US Department of Justice). Uključivanje povjesničara u istraživački rad Tužiteljstva pokazuje da je obrađivanje povijesnog konteksta od neop- hodnog značaja za procesuiranje ratnih zločina i zločina protiv čovječnosti. U posebnim situacijama takvi povjesničari-analitičari nastupaju i kao stručni svjedoci (vještaci) na osnovi vještačenja o političkoj i vojnoj strukturi i drugim pitanjima“.

Historičar Milivoj Bešlin ističe veliki značaj građe koju je MKSJ prikupio a koja je dostupna “nama istoričarima“: “To je od ogromnog značaja, jer će ratovi devedesetih biti vjerovatno najbolje dokumentovan sukob u istoriji. Zahvaljujući toj građi neće moći da se laže o tome koji su bili ciljevi rata, koje su metode korišćene i ko su bili njegovi glavni protagonisti. Naravno, lagaće se i dalje, istorija će se i dalje falsifikovati, ali kada postoje dokumenti, uvek ćete moći diskreditovati onoga ko laže. I to je ono što vladajuće krugove najviše boli i zbog čega im Haški tribunal smeta, jer će građa koja će biti dostupna istoričarima razgolititi pravo lice rata i njegove protagoniste.“

Na kraju, podsjetimo kako je Srđa Popović, pravnik, pisao o političko-historijskoj odgovornosti: “To je odgovornost onih koji su nekoliko puta birali zločinačku vlast, nosali slike Miloševića, kad je već bilo jasno o kome se radi, sa cvećem ispraćali tenkove, širili rodoljublje. To su oni koji danas nose majice sa slikama Ratka Mladića i Radovana Karadžića (Mladić – heroj, Svi smo mi Radovan). Ta krivica je, bojim se, prilično kolektivna i trajaće sve dok traje i kolektivno poricanje, pravdanje i zataškavanje zločina.“